Η λέξη νηστεία είναι εκ του ρήματος νηστεύω που σημαίνει απέχω από κάτι. Νηστεία είναι η αποχή από κάτι. Σύμφωνα με το βιβλίο της Γενέσεως η νηστεία είναι συνυφασμένη με την ύπαρξη του ανθρώπου, καθότι ήταν η μόνη και μοναδική "εντολή" που έδωσε ο Θεός στον άνθρωπο: "'Εδωσε εντολή δε ο Κύριος και Θεός στον Αδάμ λέγων: Από όλα τα καρποφόρα δένδρα που υπάρχουν στον Παράδεισο σας δίνω την ελευθερία να τρώτε. Από το δένδρο όμως της γνώσης του καλού και του κακού δεν πρέπει ποτέ να φάτε από αυτό, γιατί από την ημέρα που θα φάτε από το δέντρο αυτό θα πεθάνετε με θάνατο". (Γεν. 2,16,17) Να σημειώσουμε εδώ ότι ο Θεός δεν διατάζει με εντολές. Στην αρχαία Εβραϊκή γλώσσα δεν υπάρχει η έγκλιση της προστακτικής. Αντί προστακτικής η αρχαία Εβραϊκή γλώσσα χρησιμοποιεί ευκτική. Έτσι το "να μη φάτε" ερμηνεύεται "θα είναι καλό για εσάς να μη φάτε". Ο Θεός είναι Πατέρας, και ένας Πατέρας δεν διατάζει το παιδί του, αλλά το συμβουλεύει για το καλό του. Έτσι αυτό που λέμε εντολές του Θεού, είναι παραινέσεις του Θεού προς τον άνθρωπο, λόγω της άπειρης αγάπης του προς αυτόν, για να μπορέσει ο άνθρωπος να ενεργήσει το κατ' εικόνα και να φθάσει στο καθ' ομοίωση, ως εντελέχεια, σκοπό της υπάρξεώς του. Άλλωστε και από το κείμενο προκύπτει ότι ο Θεός δεν στερεί την ελευθερία του ανθρώπου στην επιλογή του να φάει από το δένδρο της γνώσης του καλού και του κακού, αλλά του λέει: "δέν πρέπει να φάτε". (Δεν πρέπει να επεκταθώ τώρα στο τι είναι το δέντρο του καλού και του κακού, για να μη γίνει πολύ μακροσκελής και κουραστική η ανάρτηση. Θα επανέλθω σύντομα σ' αυτό το θέμα με άλλη ανάρτηση, για όποιον ενδιαφέρεται). Είπαμε ότι η νηστεία, σύμφωνα πάντα με την Αγία Γραφή, είναι συνυφασμένη με τον άνθρωπο, είναι δηλαδή μέσα στο είναι του ανθρώπου. Γιατί όμως ο Θεός θέτει τη νηστεία στο είναι του τρόπου της ζωής του ανθρώπου; Πάλι σύμφωνα με την Αγία Γραφή, ο Θεός δημιουργεί τον άνθρωπο "κατ' εικόνα Θεού¨. "Και είπε ο Τριαδικός Θεός: ας δημιουργήσουμε τον άνθρωπο κατ' εικόνα μας και καθ' ομοίωσή μας.....και δημιούργησε ο Θεός τον άνθρωπο, κατ΄εικόνα Θεού δημιούργησε αυτούς, άνδρα και γυναίκα δημιούργησε αυτούς"(Γεν. 1,26-27) Συνεπώς όχι μόνο ο Αδάμ, αλλά και η Εύα είναι δημιουργημένη "κατ' εικόνα Θεού". Παρακάτω και συγκεκριμένα στο δεύτερο κεφάλαιο της Γενέσεως γράφει ο Μωυσής: "Και ο Αδάμ με τη σοφία, τη κρίση και τη γνώση που είχε, έδωσε ονόματα σε όλα τα κτήνη και σε όλα τα πετεινά του ουρανού και σε όλα τα θηρία της υπαίθρου. Κανένα όμως από τα ζώα αυτά, δε βρέθηκε βοηθός όμοιος με τον Αδάμ" (Γε. 2,20). Άρα ο άνθρωπος δεν είναι όμοιος με κανένα από τα ζώα. Τί είναι αυτό που κάνει τον άνθρωπο να διαφέρει κατά το είναι του από όλα τα ζώα; Η διαφορά έγκειται στο "κατ' εικόνα". Που αναφέρεται το κατ΄εικόνα; Οι Πατέρες ερμήνευσαν το κατ' εικόνα με το αυτεξούσιο, την ελευθερία δηλαδή, και το λογικό. Ο άνθρωπος είναι το μόνο κτιστό όν το οποίο είναι δημιουργημένο ελεύθερο και λογικό. Ας εξετάσουμε την ελευθερία και το λογικό σε αντιπαράθεση του ζώου και του ανθρώπου. Το ζώο είναι αναγκασμένο να υπακούει στα βιολογικά του ένστικτα. Δεν έχει την ελευθερία να τα αρνηθεί και να τα υπερβεί. Ας πάρουμε π.χ. ένα σκυλάκι. Αν το κρατήσουμε τρεις μέρες χωρίς τροφή και την τέταρτη ημέρα του βάλουμε εμπρός του τροφή, δεν έχει την ελευθερία να υπερβεί το ένστικτο της πείνας και καθοδηγούμενο δουλικώς από αυτό θα ορμήσει στη τροφή του. Αν κάνουμε το ίδιο σε έναν άνθρωπο, τον κρατήσουμε τρεις ημέρες χωρίς τροφή και την τέταρτη ημέρα του βάλουμε μπροστά του τροφή, ο άνθρωπος έχει την ελευθερία να αρνηθεί την τροφή, να μην ικανοποιήσει το ένστικτο της πείνας και να το υπερβεί. Έτσι ο άνθρωπος είναι το μόνο όν που έχει ελευθερία στην επιλογή του. Όσο αφορά το λογικό. Λογικό κατά τους Πατέρες είναι η δυνατότητα του να μπορείς να ξεχωρίσεις μεταξύ καλού και κακού. Ας πάρουμε πάλι ένα ζώο, μια κατσίκα για παράδειγμα. Η κατσίκα αν πεινάει και δεν την εμποδίσει κανείς θα φάει την ελιά του γείτονα και θα της κάνει κακό ως δέντρο. Γιατί δεν μπορεί να ξεχωρίσει μεταξύ καλού και κακού. Γι' αυτό και αν συμβεί αυτό, στο δικαστήριο πάει ως κατηγορούμενος όχι η κατσίκα, αφού δεν έχει το λογικό αλλά ο ιδιοκτήτης. Γιατί ο άνθρωπος έχει στο είναι του τρόπου της υπάρξεώς του να ξεχωρίζει το καλό από το κακό.
Από τα προαναφερόμενα προκύπτει ότι λογικό είναι συνδεδεμένο με την ελευθερία. Γι' αυτό ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής θα πει: "Άνθρωπος δεν είναι μόνο η σύζευξη ψυχή και σώματος, αλλά η ελευθερία που υπάρχει σε μια ψυχή και ένα σώμα". Το είναι του ανθρώπου είναι η ελευθερία, όχι της υπάρξεως, γιατί ως κτιστός ο άνθρωπος δεν επιλέγει την ύπαρξή του, αλλά η ελευθερία του τρόπου της υπάρξεώς του.
Τί είναι ελευθερία κατά τους Πατέρες; Γράφει η Αγία Γραφή στο βιβλίο Σοφία Σειράχ: "Εξ αρχής ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο ελεύθερο και τον άφησε στην ελεύθερη θέλησή του και διάθεση. Εμπρός στον άνθρωπο έβαλε φωτιά και νερό και τον άφησε να απλώσει το χέρι του ελεύθερα όπου θέλει. Ενώπιον των ανθρώπων υπάρχει η ζωή και ο θάνατος και εκείνο το οποίο θα θελήσει κανείς θα του δοθεί" (Σ. Σειρ. 15, 14-17) Έχω λοιπόν την ελευθερία να επιλέγω ότι θέλω. Είναι αυτό όμως ελευθερία; Έχω την ελευθερία να είμαι πόρνος. Είναι όμως η πορνεία μια ελεύθερη επιλογή ή καθοδηγείται δουλικώς από την ικανοποίηση των σεξουαλικών μου ορμών; Ο άγιος Νεκτάριος γράφει στο βιβλίο του Περί επιμελείας ψυχής: "Ελευθερία είναι η δυνατότητα του ανθρώπου να επιλέγει το όντως αγαθό". Γιατί μόνο το όντως αγαθό είναι ελεύθερο. Το να επιλέγω π.χ. τα χρήματα δεν είναι μια ελεύθερη πράξη, αλλά καθοδηγείται από τα πάθη της φιλαργυρίας, του καταναλωτισμού κ.α. Το να επιλέγω όμως να μοιράζομαι τα υπάρχοντά μου, αυτό δεν καθοδηγείται από κανένα πάθος, αλλά από την ελεύθερη ανιδιοτελή αγάπη μου για τους άλλους, ως αναζήτηση του αγαθού. Γι' αυτό στη νηστεία ασκούμαι να μη τρώγω αυτά που υποκεινούνται από την ηδονή. Τα χόρτα που επιτρέπονται δεν προσφέρουν καμιά ηδονή. Το κρέας, τα γλυκά κ.α. όμως που δεν επιτρέπονται προκαλούν ηδονή. Έτσι ελευθερία είναι η επιλογή του αγαθού, επειδή η επιλογή του αγαθού είναι ανιδιοτελής και αυτό είναι ελευθερία. Στους Δελφούς βρίσκεται το σωζόμενο τμήμα της παράστασης του Ηνίοχου. Μιας άμαξας που την έσυραν δύο άλογα και με έναν νεαρό στη θέση του οδηγού, του ηνίοχου. Σύμφωνα με την ερμηνεία αυτής της παράστασης, τα δύο άλογα συμβολίζουν το επιθυμητικό και το θυμοειδές της ψυχής. Το άρμα, η άμαξα είναι η ψυχή και ο ηνίοχος είναι η λογική, η διάνοια. Για να πορεύεται η άμαξα πάνω στο δρόμο και να μην κινδυνεύει να πέσει είτε αριστερά είτα δεξιά πρέπει να έχει ικανό ηνίοχο, αυτόν που κρατάει τα ηνία. Πρέπει δηλαδή το επιθυμητικό και το θυμοειδές, οι επιθυμίες και οι ορμές να καθοδηγούνται από την λογική. Στην Ορθόδοξη παράδοση, το ηγεμονικό όργανο του ανθρώπου, ο ηνίοχος, δεν είναι η λογική, αλλά ο νους. Η νοερά ενέργεια εντός της πνευματικής καρδιάς, του πνευματικού κέντρου του ανθρώπου. Η λογική είναι η αδελφή του νου, η οποία εκφέρει σε λογικές, κατανοούμενες εκφράσεις τις εμπειρίες του νου. Γράφει η Γραφή: "Είπε ο Κύριος προς τον Μωυσή: Ιδού σε καθιστώ θεό του Φαραώ, ο δε Ααρών ο αδελφός σου θα είναι αυτός που θα ομιλεί αντί σου" (Εξ.7,1) Οι Πατέρες (άγιος Ησύχιος κ.α.) θεωρούν τον Μωυσή εικόνα του νου και τον Ααρών ως εικόνα της λογικής. Όπως ο Μωυσής λόγω της βραδυγλωσσίας του δεν μπορούσε να μιλήσει και μιλούσε ο Ααρών αντί αυτού, έτσι και ο νους παραμένει βουβός και η λογική εκφέρει τις εμπειρίες του. Για να πορεύεται ο άνθρωπος ελεύθερος δεν πρέπει να καθοδηγείται ούτε από τις επιθυμίες ούτε από τις ορμές αλλά από τον νου. Γι' αυτό ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής λέγει: "Το θυμοειδές θεράπευσέ το με την αγάπη και την μακροθυμία, το επιθυμητικό με την νηστεία και την εγκράτεια, στο δε λογιστικό, στον νου, δώσε του φτερά με την προσευχή". Η έννοια της θεραπείας, σημαίνει ελευθερία. Γιατί κατά τον άγιο Μάξιμο "Ψυχή καθαρή, υγιής είναι εκείνη που ελευθερώθηκε από τα πάθη και ευφραίνεται ακατάπαυστα με τη θεία αγάπη". Έτσι, επειδή το αυτεξούσιο, η ελευθερία, η προαίρεση του ανθρώπου είναι τρεπτή γι' αυτό χρειάζεται άσκηση για να παραμένει στο είναι της. Η νηστεία λοιπόν είναι το άθλημα για να παραμείνουμε ελεύθεροι. Αν π.χ. με εξουσιάζει η εμπαθής επιθυμία της σοκολάτας, το να φάω μια σοκολάτα δεν είναι μια ελεύθερη πράξη, αλλά πράξη καθοδηγούμενη από την επιθυμία μου. Πρέπει να ασκήσω την ελευθερία μου, ώστε να μην καθοδηγείται από τις επιθυμίες μου, αλλά από τον ηγεμόνα νου, ο οποίος στη φυσική του κατάσταση επιθυμεί το όντως αγαθό και αυτή η επιθυμία του αγαθού είναι η ελευθερία όπως είπαμε.
Νηστεία δεν σημαίνει αποχή μόνο από την ποιότητα, αλλά και από την ποσότητα. Το να φάω δύο πιάτα φακές δίχως λάδι αυτό δεν είναι νηστεία, γιατί ικανοποιώ το πάθος της γαστριμαργίας μου κατά την ποσότητα. Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να παραμείνει ελεύθερος τρώγει μόνο για να επιβιώσει και όχι για να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του. Ο απ. Παύλος λέει: "Είτε τρώγετε, είτε πίνετε, είτε οτιδήποτε άλλο κάνετε, να το κάνετε εις δόξα Θεού" (Α' Κορ. 10,31) Αυτό το προς δόξα Θεού, δεν σημαίνει ότι ο Θεός θέλει να δοξάζεται όπως οι άνθρωποι, αλλά η έκφραση "δόξα Θεού" ή "δοξασμός" δηλώνει την ανώτερη κατάσταση του ανθρώπου που είναι η θέωση. (Θα το αναλύσουμε με ειδική ανάρτηση). Έτσι λοιπόν κατά τον Παύλο είτε τρώμε, είτε πίνουμε, είτε ότι άλλο κάνουμε από τα φυσικά μας, όλα πρέπει να τα κάνουμε όχι προς ικανοποίηση των επιθυμιών μας, αλλά για να φθάσουμε στη κατάσταση της δόξας του Θεού, στο δοξασμό, στη θέωση που είναι και το "καθ' ομοίωση". Συνεπώς η νηστεία, η εγκράτεια δεν είναι μόνο κάποιες ημέρες, αλλά είναι ο τρόπος που ζεί ο χριστιανός, για να παραμένει ελεύθερος από επιθυμίες και πάθη, γιατί μόνο σε κατάσταση ελευθερίας μπορεί να φθάσει στη θέωση. Βέβαια η νηστεία δεν πρέπει να γίνεται μόνο προς τα φαγητά, αλλά προς κάθε κακία, προς κάθε τι που μας εμποδίζει να φθάσουμε στη θέωση. Γιατί λέει ο Μέγας Βασίλειος: "Η νηστεία μόνο των φαγητών είναι μισητή από τον Θεό, γιατί και οι δαίμονες δεν τρώνε τίποτα". Αλλά ξεκινάμε από τη νηστεία των φαγητών ως προπόνηση για να μπορέσουμε να κόψουμε κάθε κακία. Αν δεν μπορώ να πω όχι σε λίγο κρέας θα μπορώ να πω όχι σε πάθη που με έχουν σκλαβώσει ή προσπαθούν να με σκλαβώσουν;
Η νηστεία δεν συνδέεται με την Θεία Κοινωνία. Σύμφωνα με τις Πράξεις των Αποστόλων οι πρώτοι χριστιανοί "Με επιμονή και ζήλο άκουγαν την διδασκαλία των Αποστόλων, επικοινωνούσαν με αγάπη μεταξύ τους, μεταλάμβαναν στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και προσεύχονταν" (πρ. 2,42). Δεν αναφέρεται νηστεία πριν τη Θεία Κοινωνία. Και πάλι τα χωρία από την Α' κορ. 11,20-21 υπονοούν ότι η Θεία Κοινωνία γινόταν μετά το δείπνο αγάπης. Ποτέ δεν συνδέθηκε η Θεία Κοινωνία με τη νηστεία, γιατί είναι αυτονόητο ότι η νηστεία, η εγκράτεια, όπως την προαναφέραμε ποιοτικώς και ποσοτικώς είναι η φυσική ζωή του χριστιανού. Άλλωστε υπάρχουν χρονικοί περίοδοι όπου ο χριστιανός ποιοτικώς τρώγει ότι θέλει και κοινωνεί. Όπως το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων, την Διακαινήσιμο εβδομάδα, την εβδομάδα μετά την Πεντηκοστή. Αυτό που θέλει να περάσει η Γραφή και οι Πατέρες είναι ότι η νηστεία ως εγκράτεια είναι η φυσική ζωή του χριστιανού, στον αγώνα του να παραμείνει ελεύθερος
