Ως εικόνα του Θεού ο άνθρωπος είναι ύπαρξη αυτοσυνείδητη, ελεύθερη και αυτεξούσια, γιατί εάν στερείται συνείδησης, είναι ανελεύθερος και εξουσιάζεται από άλλους, ώστε καταλήγει ανάξιος του "καθ' ομοίωσιν", που είναι και ο θείος σκοπός της δημιουργίας του ανθρώπου. Χωρίς την ελευθερία ο άνθρωπος θα ήταν ισότιμος προς τα υπόλοιπα ζώα". Ο Μ. Βασίλειος αναφέρει για το αυτεξούσιο, την ελευθερία του ανθρώπου: "Έθεσα, λέει ο Θεός, εμπρός στο πρόσωπο σου άνθρωπε τη ζωή και τον θάνατο, το αγαθό και το κακό, δύο αντίθετες φύσεις. Ζύγισε άνθρωπε και κρίνε ακριβώς τι είναι καλύτερο και τι σε συμφέρει. Το να επιλέξεις τη πρόσκαιρη ηδονή και εξ αιτίας αυτού να λάβεις αιώνιο θάνατο; Ή να επιλέξεις την κακοπάθεια που προέρχεται από την άσκηση της αρετής και η οποία γίνεται έτσι πρόξενος της αιώνιας χαράς;" Από τα λόγια αυτά του Μεγάλου Βασιλείου φανερώνεται η ελευθερία του ανθρώπου να παραμείνει ηθικώς ελεύθερος ή να γίνει ηθικώς δούλος, να παραμείνει στην αρετή ή να παραδοθεί στη κακία. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι σε καμία περίπτωση, ο Θεός δεν θέλει να καταργήσει την ελευθερία του ανθρώπου, γιατί τότε ο άνθρωπος παύει να είναι κατ' εικόνα Θεού. Είναι δηλαδή, ένα ζώο, ίσως πιο ικανό από τα άλλα, αλλά ένα ανελεύθερο πλάσμα. Γι αυτό ο Χριστός στην Καινή Διαθήκη (Ματθ. 16,24) λέει: "Εάν θέλει κανείς πίσω μου ελθείν. απαρνησάσθω εαυτόν και αράτω τον σταυρόν αυτού και ακολουθείτω μοι". Εάν κάποιος θέλει, ελεύθερα να με ακολουθήσει. Και ο άγιος Νεκτάριος σχολιάζει: " Η ελευθερία του ανθρώπου είναι ανεπηρέαστη. Από το παραπάνω χωρίο φανερώνεται ο βαθμός της ηθικής ελευθερίας του ανθρώπου. Ο Χριστός καλεί τον άνθρωπο να τον ακολουθήσει και τον αφήνει ελεύθερο να αποφασίσει για το σπουδαιότατο αυτό ζήτημα. Να τον ακολουθήσει ή να στραφεί αντίθετα από το δρόμο του Θεού.
Ο Χριστός ήλθε για τη σωτηρία του ανθρώπου και όμως δεν παραβιάζει το αυτεξούσιό του. Τον προσκαλεί να πάρει ενεργό μέρος στη σωτηρία του, ωστόσο δεν παραβιάζει την ελευθερία του". Από τα λόγια αυτά του αγίου Νεκταρίου φαίνεται ότι ο Θεός δεν τιμωρεί ποτέ τον άνθρωπο, επειδή αυτός δεν ακολουθεί τον λόγο του. Γιατί η υποψία και μόνο για τιμωρία από τον Θεό του ανθρώπου, παραβιάζει το αυτεξούσιο του κατ' εικόνα Θεού ανθρώπου. Έτσι η σωτηρία του ανθρώπου τελείται εν συνεργεία της θείας χάριτος και της ελευθερίας του ανθρώπου. Λέει ο ιερός Χρυσόστομος: " Η Χάρη, αν και είναι χάρη, σώζει μόνο αυτούς που το θέλουν". Επίσης ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος τονίζει: " Αν και θα σωθούμε από τον Θεό, πρέπει να υπάρχει και η δική μας συγκατάθεση". Και ο άγιος Ιουστίνος λέει: "Ο Θεός, αν και έπλασε τον άνθρωπο χωρίς τη συμμετοχή του ίδιου του ανθρώπου αδυνατεί όμως να το σώσει, αν δεν το θέλει και ο ίδιος ο άνθρωπος". Άρα διδασκώμεθα ρητώς και σαφώς ότι δύο είναι οι παράγοντες της σωτηρίας μας: α) η ελεύθερη θέληση του ανθρώπου και β) η Χάρη του Θεού. Μόνο εν συνεργεία των δύο αυτών παραγόντων σώζεται ο άνθρωπος. Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής λέει: " Ο άνθρωπος διαθέτει δύο φτερούγες για να φθάσει στον ουρανό, την ελευθερία του και την χάρη του Θεού. Το πρόσωπο πραγματώνεται μέσα στην ελευθερία, ανοίγεται ελεύθερα στη χάρη του Θεού, που εγγίζει κάθε ψυχή κρυφά, χωρίς ποτέ να την εξαναγκάζει. Το Άγιο Πνεύμα δεν παράγει καμία θέληση, αλλά μεταμορφώνει θεοποιώντας τη θέληση που το προσδέχεται. Η Χάρη του Πναναγίου Πνεύματος δεν ενεργεί σοφία στους αγίους, χωρίς το νου που δέχεται τη σοφία.....Ούτε κανένα από τα λοιπά χαρίσματα, χωρίς τη δεκτική ικανότητα και δύναμη του καθενός." Έτσι καλούμεθα εμείς ελεύθερα να προετοιμάσουμε χώρο για να κατοικήσει μέσα μας ο Θεός. Άλλως ο Θεός δεν παραβιάζει την ελευθερία μας. (Παράδειγμα η Παναγία)
Η τήρηση των εντολών δεν είναι το τέλος, δηλαδή ο σκοπός, όπως μας λέγει ο άγιος Μάρκος ο ασκητής: "Αι εντολαί ουχί την αμαρτίαν εκκόπτουσιν, αλλά τους όρους της δοθείσης ημίν ελευθερίας φυλάττουσιν". Με την τήρηση των εντολών, ο άνθρωπος παραμένει ελεύθερος. Οι εντολές είναι οδός ελευθερίας του ανθρώπου, από τη δουλεία της κακίας. Ο ι πόνοι και οι ιδρώτες (Γεν. 3,19)της ασκητικής προσπάθειας ανήκουν αποκλειστικά σε μας, χωρίς να μειώνει διόλου τον χαρακτήρα της χάριτος ως προπαρασκευαστικής δωρεάς. Για την Ορθόδοξη διδασκαλία τα έργα δεν σημαίνουν διόλου ηθικές πράξεις, αλλά το ανθρώπινο πράττειν μέσα στο θείο πράττειν. Δώρο της ενσάρκωσης είναι η αντίδοσης των ιδιοτήτων των δύο φύσεων. Θείας και ανθρωπίνης. Έτσι ότι πράττει ο άνθρωπος μπορεί πλέον να το πράττει εν Θεώ. (Συνεργεία) Ο άγιος Μάξιμος θα μας πει: "Όλα τα επιτελεί μέσα μας ο Θεός διά της Χάριτος, την πράξη και την θεωρία, την αρετή και την γνώση και νίκη και σοφία και αγαθότητα και αλήθεια, αλλά όχι όμως χωρίς την δική μας ελεύθερη θέληση".
Εν τέλει ο άνθρωπος δημιουργήθηκε ελεύθερος από τον Θεό και θέληση του Θεού είναι να παραμείνει για πάντα ελεύθερος, με οποιοδήποτε κόστος. Ο Θεός δεν παραβιάζει ποτέ την ελευθερία του ανθρώπου. Για την σωτηρία του ανθρώπου, προαπαιτούμενη προϋπόθεση είναι η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, για την σωτηρία του. Υπάρχει μια εικόνα, αγιογραφία, που δείχνει μαι καλύβα και απ' έξω στη πόρτα να στέκεται ο Χριστός και να κτυπά την πόρτα. Η πόρτα δεν έχει χερούλι, γιατί ο Χριστός ποτέ δεν την ανοίγει από έξω. Περιμένει να του την ανοίξουμε εμείς. Περιμένει με αιώνια υπομονή (μυστήριο Μετανοίας) την δική μας επιθυμία, ελεύθερη θέληση. Ο Χριστός στο Αποκ. 3,20 λέει: "Ιδού έχω σταθεί έξω από την θύρα της ψυχής σου και κτυπώ δυνατά. Εάν κανείς ακούσει τη φωνή μου και ανοίξει τη θύρα της καρδιάς του, τότε εγώ θα εισέλθω εις αυτόν και με πολλή αγάπη θα φάγω μαζί του και αυτός μαζί μου, στο τραπέζι της βασιλείας μου".
